Paul Verhaeghe: “We zijn sociale dieren, het solidaire zit in elk van ons”

“Het beeld dat je in alles de beste moet zijn, gaat samen met grote maatschappelijke onzekerheid”, stelt Paul Verhaeghe, psychoanalyticus en hoogleraar aan de Universiteit van Gent. We spraken hem op ManiFiesta.

“De maatschappij is de afgelopen 25 jaar sterk veranderd”, zegt Verhaeghe. “De manier waarop we naar onszelf kijken en de manier waarop onze identiteit tot stand komt, wordt daardoor beïnvloed. We worden niet geboren met een identiteit, maar identificeren ons met bepaalde idealen aangereikt door de tijdsgeest. Dat impliceert dat elk tijdskader zijn eigen ‘normaal’ bepaalt. De ‘ideale’ mens vandaag is een totaal ander persoon dan de ideale mens uit 1919. Elk tijdperk bepaalt zijn eigen stoornissen of afwijkingen. De laatste 25 jaar streven we op elk mogelijk vlak perfectie na. Het perfecte lichaam, de perfecte job, de perfecte relatie, de perfecte seks. Hierdoor lopen we voortdurend op de toppen van onze tenen om toch maar proberen te voldoen aan dat ideaalbeeld. Vroeg of laat ga je daaraan ten onder en ben je opgebrand. Het pijnlijke is dat net de mensen die zich heel hard engageren er vaak als eerste aan gaan.”

U stelt dat het neoliberalisme niet alleen ons mensbeeld maar ook onze identiteit aantast. Is de toename van het aantal mensen met een burn-out, depressie, ADHD (aandachtsproblemen en hyperactiviteit) of borderline een symptoom van het kapitalistisch systeem?

Paul Verhaeghe. Tot op zekere hoogte zeker wel. Bij burn-out en depressie ben ik daar zelfs 100% van overtuigd. Van ADHD weten we eigenlijk niet goed wat het juist is. We zien alleen een groeiende groep kinderen die aandachtsproblemen vertonen. We weten niet goed waar dat vandaan komt, maar dat het op een of andere manier met het maatschappelijk klimaat te maken heeft, daar ben ik zeker van.

Flexibilisering en interim-arbeid worden de norm: speelt dit ook een rol?

Paul Verhaeghe. Zeker en vast. Het ideaalbeeld dat ons wordt voorgeschoteld, waarin je in alles de beste moet zijn, gaat samen met een grote mate van maatschappelijke onzekerheid. Dat zorgt voor stress. Je ben vandaag van niets meer zeker: van je job tot je relatie.

Bij de generatie van mijn ouders was dat exact omgekeerd: alles was zodanig strikt dat het onvrij werd. Ze zaten levenslang vast in een huwelijk en in dezelfde job. Vandaag hebben we het omgekeerde.

U zei in een interview: “Hebzucht is een deugd in de bijbel van het neoliberalisme.” Mensen zijn toch niet van nature hebzuchtig?

Paul Verhaeghe. Die uitspraak deed ik uiteraard met de nodige dosis cynisme en ironie. Als we dit evolutionair-psychologisch bekijken, stellen we vast dat er in ieder mens twee tendensen zitten, één daarvan is individualisme met daarbij aansluitend hebzucht. Dat zit in ieder van ons, maak je daar geen illusies over. Tegelijkertijd – en neoliberalen vergeten dat – zit er in ons ook het solidaire, de mens is een sociaal dier. Elk sociaal dier behoort tot een netwerk dat elkaar helpt en dat samenwerkt. Dat zie je zowel bij apen als bij mensen.

Frans de Waal, een bekende primatoloog, toonde echter aan dat afhankelijk van de omgeving een groep primaten kan worden gestuurd richting egoïsme of richting solidariteit. Het ideaal is evenwicht, een samenleving waarin je zowel je eigen ding kan doen als bijdraagt tot de groep.

Solidariteit vraagt empathie (inlevingsvermogen). Hebben we dat nog genoeg?

Paul Verhaeghe. Als je persoonlijk geconfronteerd met de ellende van anderen, dan ga je niet zo snel een vernietigend oordeel over hen formuleren. Kijk naar een aantal vreemde gevallen die in de pers kwamen: Vlaams Belangers die een vluchteling onderdak bieden. “Ja maar den deze heeft gewoon pech gehad, voor hem gaan we wél zorgen, maar al die ander moeten buiten blijven”, klonk het.

Wanneer er rechtstreeks contact is, zie je dat er plots wél empathie ontstaat. Het dominant discours dat vluchtelingen voorstelt als een groep misdadigers en profiteurs, installeert natuurlijk wel een systeem waarin het empathisch vermogen van heel wat mensen beperkt wordt.

Ik zie trouwens een duidelijke correlatie tussen racisme en de afwezigheid van mensen met een migratieachtergrond in bepaalde regio’s. Waar men het meest rechts stemt, wonen het minste migranten. Dat rechts – zeker voorbije verkiezingen – ontdekt heeft dat een aantal sociale thema’s letterlijk goed verkopen, vind ik dramatisch. En dat allemaal omdat de traditionele partijen het sociale luik systematisch hebben verwaarloosd.

Hoe ziet u de rol van de sociale media hierin?

Paul Verhaeghe. Het is dubbel. Er is heel wat onderzoek dat aantoont dat sociaal contact via sociale media niet deugt. De grote gebruikers krijgen een daling van de empathie: de normale sociale zelfbeheersing valt weg, met scheldpartijen tot gevolg. We weten ook nog niet heel goed wat de impact juist is, maar het lijkt wel redelijk negatief. Propaganda heet tegenwoordig fake news, de schaal waarop we daaraan worden blootgesteld is nooit eerder gezien.

Het positieve nieuws is uiteraard dat het mensen in staat stelt om met elkaar in contact te blijven, waar ook ter wereld. Toen ik jongvolwassen was, was dat ondenkbaar. Na mijn studies bleef ik in Gent wonen en werkte ik in Sint-Niklaas. Op twee weken tijd was ik al mijn sociale contacten kwijt, want mijn studiegenoten hadden allemaal Gent verlaten. Als ik nu zie hoe jonge mensen elkaar voortdurend kunnen bereiken, dat was vroeger onmogelijk.

Welke politieke evolutie zou u willen zien?

Paul Verhaeghe. Voor mij is het duidelijk dat het top-down, piramidaal model heeft afgedaan. Dat zag je in de kerk, in de opvoeding, in de seksualiteit, in de man-vrouwverhouding, dat zie je nu ook in de politiek. We hebben nood aan een horizontaal netwerkmodel. Vertaal je dat naar de politiek, dan wilt dat zeggen: participatieve democratie. Het alternatief is totalitarisme.

Dit artikel komt uit het magazine Solidair van januari-februari 2020. Abonnement.