De droom van Martin Luther King over sociale rechtvaardigheid

“I have a dream.” Zestig jaar geleden, op 28 augustus 1963, spreekt Martin Luther King zijn beroemde woorden uit voor 250.000 mensen in Washington. Het levert hem de titel op van “gevaarlijkste zwarte man voor de natie”. Hij moet de droom met zijn leven bekopen.

“We zijn eindelijk vrij!” De toespraak van dominee Martin Luther King, de beroemdste figuur van de burgerrechtenbeweging, zou maar vijf minuutjes duren. Het worden er zeventien. Maar wanneer hij zijn laatste woorden uitspreekt, weet de antiracistische activist al dat de organisatoren het hem niet kwalijk zullen nemen. Zijn woorden zullen de strijdgeschiedenis veranderen en mensen over de hele wereld inspireren. Op die 28ste augustus 1963 zijn 250.000 mensen aanwezig bij het Lincoln Memorial – in die tijd een record voor een betoging in de hoofdstad van de VS – en miljoenen volgen de gebeurtenissen op tv of radio.

“Vertel ze over de droom, Martin!”

De beroemdste zin uit de toespraak die iedereen vandaag kent als de I have a dream -toespraak, wordt zeven keer herhaald. Maar oorspronkelijk was het niet de bedoeling dat die woorden uitgesproken zouden worden. King improviseert een groot deel. De mars die aan de historische toespraak voorafgaat, moet onder meer druk zetten op president Kennedy, zodat hij zijn belofte zou inlossen voor een gelijke wetgeving voor blanken en “kleurlingen”. De politie en de staat gebruiken bruut geweld tegen een arme zwarte bevolking, maar die weigert zich te laten doen.

In Birmingham (Alabama) plegen fascistische militieleden van de Ku Klux Klan een terroristische aanslag, waarbij ze vier zwarte meisjes verbranden. Het is een keerpunt in de strijd voor burgerrechten. Het land is meer dan ooit verdeeld en de repressie is dodelijk. De burgerrechtenbeweging is in de jaren vijftig en zestig volop bezig. Ze wordt geleid door Afro-Amerikanen en vecht tegen segregatie (fysieke scheiding) van “blanken” en “kleurlingen” en voor gelijke rechten. De beroemdste figuren op dat moment zijn Rosa Parks – die de geschiedenis ingaat als ze in 1955 op een bus weigert haar zitplaats in het voor zwarten gereserveerde deel af te staan aan witte passagiers – en Martin Luther King.

Op 28 augustus 1963 is hij in Washington de tiende en laatste spreker. De menigte ter plaatse en miljoenen zwarte en witte Amerikanen die via televisie en radio volgen, hebben op hem gewacht. Hij heeft een toespraak voorbereid, maar op het podium laat hij zijn notities achterwege. Al bij de eerste minuten hangt het publiek aan zijn lippen, maar hij voelt dat er iets ontbreekt. Hij wil iets nalaten bij deze mensen. Iets dat in hun geheugen maar vooral in hun hart gegrift zal staan. Hij draait zich om naar zijn vriendin Mahalia Jackson, de beroemde gospelzangeres. “Vertel over de droom, Martin, vertel hen over de droom”, schreeuwt ze hem toe.

Geen enkele macht kan op tegen een beweging die de meerderheid, de werkende klasse in al haar verscheidenheid, samenbrengt

En zo vertelt Martin Luther King het volk over de droom. “Ik zeg u vandaag, mijn vrienden, dat ondanks de moeilijkheden en frustraties van nu, ik nog altijd een droom heb. Het is een droom die stevig geworteld zit in de Amerikaanse droom. Ik heb een droom, dat op een dag dit volk zal opstaan en recht zal doen aan de ware betekenis van zijn credo: ‘Wij beschouwen de volgende waarheden als vanzelfsprekend: dat alle mensen gelijk geschapen zijn.’” De toon verandert. Het publiek is in vervoering. De staatsmacht en de inlichtingendiensten ook.

Sociale en economische eisen

De mars naar Washington voor jobs en vrijheid stelt verschillende eisen voorop: burgerrechtenwetgeving voor minderheden, het einde van de segregatie in de scholen, een programma voor jobs in de publieke sector voor werkzoekenden, een minimumloon van 2 dollar per uur (wat vandaag overeenkomt met bijna 20 dollar), ... Een jaar later wordt de rassenscheiding officieel afgeschaft.

Maar het programma van de mars gaat veel verder. En dat baart de autoriteiten zorgen. Een minderheid die vecht voor haar rechten is voor een overbewapende staat als de Verenigde Staten makkelijk te bedwingen. Maar geen enkele macht kan op tegen een beweging die de meerderheid, de werkende klasse in al haar verscheidenheid, samenbrengt. Dat is in feite het doel van King en andere leiders van de burgerrechtenbeweging.

Het land van Uncle Sam is na de Tweede Wereldoorlog diep verdeeld. De Vietnamoorlog krijgt ook binnen de Verenigde Staten steeds meer kritiek. De werkende klasse is woedend omdat haar kinderen duizenden kilometers ver weg worden gestuurd om zonder reden te worden afgeslacht. Huwelijken tussen mensen van verschillende kleur zijn in veel staten van het land verboden en bedrijven, plaatsen en openbaar vervoer zijn gesegregeerd. De beste plaatsen zijn gereserveerd voor witte mensen. In 1962 krijgen zwarte werknemers gemiddeld 45% minder betaald dan witte werknemers. Er wonen vijf keer zoveel zwarte als witte mensen in slechte woningen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de regering op zoek naar kanonnenvoer. Om de zwarte mensen te overtuigen naar het front te gaan, doet ze een belofte: gelijke rechten. Maar 20 jaar later is gelijkheid nog ver weg. Op dat moment is het een eeuw geleden dat president Abraham Lincoln de Emancipatieproclamatie afkondigde, die de slavernij zou afschaffen. Ook dat brengt King op 28 augustus 1963 in herinnering: “Daarom zijn we vandaag hier samengekomen, om een afschuwelijke toestand te benadrukken. In zekere zin zijn we naar onze nationale hoofdstad gekomen om een cheque te innen. Toen de ontwerpers van onze republiek de prachtige woorden van de Grondwet en de Onafhankelijkheidsverklaring schreven, ondertekenden ze een cheque die elke Amerikaan zou erven. Die cheque was een belofte die alle mensen, zowel zwarten als blanken, het onbetwistbare recht zou garanderen op leven, vrijheid en het nastreven van geluk.”

“1963 is geen einde, het is een begin”

De toespraak zit in ons collectief geheugen als een oproep tot broederschap en vrede. Toch bestempelt de FBI, die een meedogenloze jacht maakt op “subversieve elementen” (antiracistische activisten, communisten, vakbondsleden, ...) hem twee dagen later als “de gevaarlijkste zwarte man voor de natie, met betrekking tot communisme, zwarten en nationale veiligheid”.

In de loop der jaren wordt het beeld van Martin Luther King herleid tot dat van een vriendelijke dominee die tegen racisme streed, maar zijn strijd was veel radicaler en breder. Daarvoor vinden we aanwijzingen in zijn toespraak: “1963 is geen einde, het is een begin. Diegenen die hopen dat de zwarte man alleen maar stoom moest afblazen en nu tevreden zal zijn, zal ruw wakker geschud worden als het land terugkeert naar business as usual.” Tot spijt van de machthebbers richt King zich niet alleen tot zwarte mensen: “De geweldige strijdlust die de zwarte gemeenschap overspoelt, mag ons er niet toe brengen alle blanken te wantrouwen, want veel van onze blanke broeders hebben, zoals hun aanwezigheid hier vandaag bewijst, begrepen dat hun lot verbonden is met het onze. De aanval die we samen hebben opgezet om de muren van onrechtvaardigheid neer te halen, moet worden geleid door een bi-raciaal leger. We kunnen niet alleen ten strijde trekken. En terwijl we verder gaan, moeten we ons ertoe verbinden samen verder te blijven gaan. We kunnen nu niet achteruit gaan.” Dit aspect van Martin Luther Kings activisme wordt helaas uitgegomd.

Geweld is de schreeuw van wie niet gehoord wordt

“Burgerrechten waren nooit het einde voor zwarte Amerikanen, zeker niet voor King”, aldus Sylvie Laurent, onderzoeker aan de VS-universiteiten van Harvard en Stanford en hoogleraar aan de Science-Po Universiteit Parijs in Le dernier combat de Martin Luther King (het laatste gevecht van Martin Luther King) (Le Monde diplomatique, april 2018). “De dominee wilde dat gelijkheid ook sociaal zou zijn, dat de rijkdom zou worden herverdeeld, dat zwarte mensen niet langer tweederangsburgers zouden zijn, veroordeeld tot werkloosheid, sloppenwijken, politie-intimidatie, onwaardige lonen, falende scholen en – deze woorden schrokken hem niet af – uitbuiting en imperialisme.”

King, activist voor een rechtvaardige wereld

Het is niet algemeen bekend, maar Martin Luther King streeft naar een solidaire samenleving met meer gelijkheid op alle niveaus. In haar autobiografie noteert Coretta Scott King, zijn weduwe: “Al in de eerste maand dat we elkaar ontmoetten (in 1952), zei King dat we moesten werken binnen de democratie om naar een soort socialisme te evolueren. Hij zei dat het socialisme in ons systeem moet ingevoerd worden, omdat het nu eenvoudigweg onrechtvaardig is. (...) Democratie betekent gelijke rechtvaardigheid, gelijkheid in alle aspecten van onze samenleving. Martin Luther King wist dat het fundamentele probleem van onze samenleving verband hield met economische rechtvaardigheid, d.w.z. de tegenstelling in rijkdom tussen de haves en de have-nots. Geloof het of niet, hij zei die woorden tegen mij toen ik hem voor het eerst ontmoette.”

In de marge van een bijeenkomst van de Southern Christian Leadership Conference (SCLC) in 1966 verklaart King dat “er iets mis is met het kapitalisme”, dat “een betere verdeling van de rijkdom nodig is” en dat Amerika “moet evolueren naar een democratisch socialisme”. In een toespraak in Atlanta in augustus 1967 zet hij zijn ideologie uiteen: “Het is tijd voor de bevoorrechte groepen om wat van hun miljoenen los te laten ... Het kostte hen niets om de segregatie in het Zuiden op te heffen of ons het stemrecht te geven; nu is het anders. (...) Als je je afvraagt waarom er veertig miljoen armen zijn in dit land, kom je tot andere vragen over de verdeling van de rijkdom: Wie bezit de olie? Wie bezit het ijzererts?” In 1968 legt hij in een interview met de prestigieuze New York Times zijn werk met de SCLC als volgt uit: “Je zou kunnen zeggen dat we klassenstrijd voeren.”

Dit zijn natuurlijk woorden die de ordediensten doen steigeren, in een land dat de strijd tegen het communisme – en alles wat daar nog maar naar ruikt – tot een raison dʼêtre heeft gemaakt. In de jaren zestig is Martin Luther King wereldwijd een beroemdheid – hij won zelfs de Nobelprijs voor de Vrede in 1964. Een beroemdheid die zijn roem gebruikt om openlijk het systeem in twijfel te trekken.

Een nieuwe, meer georganiseerde generatie

Hoewel zijn inzet niet nieuw is, krijgt King een duwtje in de rug. Hijzelf is overtuigd van de strategie van geweldloosheid, maar een jongere generatie activisten wil verder gaan. Wanneer in het hele land mensen in opstand komen tegen politie- en staatsracisme, vraagt men de dominee om het geweld te veroordelen. Zijn antwoord? “Geweld is de schreeuw van wie niet gehoord wordt. Als je het geweld wil stoppen, moeten we een einde maken aan ongelijkheid, werkloosheid, racisme en politiegeweld.” Bewust of onbewust legt Martin Luther King de basis voor een meer radicale en georganiseerde beweging.

Sylvie Laurent: “Zijn laatste strijd was een ‘campagne van de armen’. In het voorjaar van 1968 kwamen armen uit alle staten en van alle huidskleuren naar de hoofdstad om te proberen de grondwet radicaal te veranderen. Dit wilden ze erin verankerd: een handvest van economische rechten voor ‘kansarmen’, een gegarandeerd minimumloon, de deelname van armencomités aan het wetgevingsproces, een aanzienlijke herverdeling van de rijkdom en een uniek plan om overheidsjobs en sociale huisvesting te creëren. In februari 1968 liet King zich ironisch uit over mensen die spraken van ‘uitkeringen’ wanneer het arme zwarten waren die van overheidssteun profiteerden en van ‘subsidies’ wanneer die steun bestemd was voor bevoorrechte blanken. ‘Kortom, we hebben een socialistisch systeem voor de rijken en wild kapitalisme voor de armen!’”

300.000 mensen op de begrafenis

King bekoopt de strijd voor gelijkheid – ongeacht huidskleur, geslacht of wat dan ook – met zijn leven. Op 4 april 1968 wordt hij doodgeschoten. “Ze gingen achter King aan toen hij over Vietnam sprak, toen hij macht gaf aan wie er geen had. En toen kwam de kogel”, zingt rockband Rage Against The Machine 24 jaar later in het nummer Wake Up. (“You know they went after King, When he spoke out on Vietnam, He turned the power to the have-nots, And then came the shot)

King is in Memphis om een staking van zwarte vuilnismannen te steunen. Een paar dagen later wordt hij op het balkon van zijn hotelkamer vermoord door een witte supremacist. Als zijn dood bekend raakt, breken er rellen uit in 60 steden in het hele land.

Vijf dagen later wonen 300.000 mensen de begrafenis bij van “de gevaarlijkste zwarte voor de natie”. Op zijn verzoek zingt zijn vriendin Mahalia Jackson, die hem vijf jaar eerder aanmoedigde om over zijn droom te praten, zijn lievelingslied. De stad Memphis bereikt een overeenkomst die gunstig is voor de zwarte vuilnisophalers. Einde van het verhaal? Nee, helemaal niet.

Black Panther Party

De groeiende burgerrechtenbeweging is verre van verenigd. Er zijn veel stromingen: zij die alleen met de zwarten willen strijden versus zij die een zo breed mogelijke alliantie zoeken, hervormers versus revolutionairen, “gematigden” die willen dat zwarten kunnen deelnemen aan het Amerikaanse kapitalisme versus degenen die het systeem willen veranderen, ... Eén organisatie in het bijzonder jaagt de Amerikaanse staat schrik aan. In oktober 1966 komt de BPP, de Black Panther Party, met een 10-puntenprogramma.

In de tweede helft van de jaren zestig willen de politieke en economische elites af van de zwarte leiders. “Zij vonden dat er na Dr. Martin Luther King en Malcolm X niet nog een zwarte messias moest komen. Er komt inderdaad niet opnieuw een Dr. Martin Luther King of een Malcolm X, maar jonge mensen die allemaal Malcolm X, Dr. Martin Luther King, Fannie Lou Hamers (burgerrechtenactiviste) en Rosa Parks zijn”, zegt Bullwhip, een voormalig lid van de BPP. Het einde van Martin Luther Kings leven betekent niet het einde van de legitieme eisen van de zwarte werkende klasse.

De strijd van Martin Luther King gaat ook vandaag door

“We bestrijden racisme met solidariteit”

“We bestrijden racisme niet met racisme. Wij bestrijden racisme met solidariteit. We bevechten het kapitalisme dat ons uitbuit niet met zwart kapitalisme. We bestrijden kapitalisme met socialisme. We vechten niet tegen imperialisme met nog groter imperialisme. Wij bestrijden het imperialisme met proletarisch internationalisme. Deze principes zijn essentieel voor de partij. Ze zijn concreet, menselijk en noodzakelijk”, verklaart Bobby Seale, een van de oprichters van de beweging.

Hoewel King en de BPP soms als tegengesteld worden voorgesteld, zijn hun doelstellingen grotendeels vergelijkbaar. Het 10-puntenprogramma van de BPP omvat het recht op fatsoenlijke huisvesting, werkgelegenheid, een einde aan politiegeweld, onderwijs voor iedereen, ... Allemaal eisen waarvoor King jaren campagne voerde. Kings laatste strijd was een plan om armoede te bestrijden. De actie die de Panthers grote bekendheid zal geven is maaltijden uitdelen aan arme kinderen.

Kortom, de strijd van Martin Luther King gaat vandaag door, besluit Sylvie Laurent: “Lange tijd verbeeldden de Verenigde Staten zich dat ze een natie zonder klassen waren, een land met een onvergelijkbare sociale mobiliteit. Maar die illusie wordt nu doorprikt. Ze blijven er ook van overtuigd dat racisme iets uit het verleden is en dat het tijdperk van de burgerrechten een einde heeft gemaakt aan de ongelijkheid tussen blanken en zwarten. Martin Luther King weerlegde beide fabels.”