75 jaar overwinning op het fascisme: de cruciale rol van het verzet

Exact 75 jaar geleden, op 8 mei 1945, komt er een definitief einde aan de gruwel van het nazi-regime. Het fascisme is verslagen. Het is een van de belangrijkste sociaalpolitieke gebeurtenissen van de 20ste eeuw, waarin het verzet een cruciale rol speelt.

Na vier jaar nazi-barbarij is het gedaan met de ontberingen, de Gestapo-terreur en de deportaties. "Nu is de vreugde voor ons, nu is de liefde voor ons", schrijft de Franse communistische schrijver Paul Vaillant-Couturier, "we zullen de dag doen herrijzen" op "een zingende morgen". Bij de bevolking groeit een sterke hoop: nooit meer zullen we zoiets ondergaan, ieder mens zal eindelijk in waardigheid kunnen leven. 

Maar is deze bevrijding alleen te danken aan de komst van Amerikaanse tanks en de uit ballingschap teruggekeerde Belgische soldaten van de Brigade Piron? Zo wordt het vaak voorgesteld. Zoals overal in Europa is de bevrijding van België een feest waaraan de verzetsstrijders een grote bijdrage hebben geleverd. Een terugblik op een heroïsche strijd tegen het "smerige beest" dat fascisme heet.

Verzet, vanaf het begin van de oorlog

Hoewel de rol van het verzet destijds werd erkend, wordt die bij herdenkingen grotendeels genegeerd

Op 28 mei, 18 dagen nadat de Duitse troepen het grondgebied zijn binnengekomen, geeft België zich over aan de nazi-pletwals. Heel snel wordt het verzet georganiseerd. Een samenwerking van verschillende politieke tendensen in België, met een belangrijke rol voor de communisten. In juli 1940 lanceren de communistische arbeiders het initiatief om in de Luikse metaalsector, zoals in Ougrée-Marihaye, syndicale strijdcomités (CLS) op te richten. Hun doel: de verdediging van de werkende mensen clandestien reorganiseren en kleine, weerbare kranten verspreiden. De communist Louis Neuray gaat nog verder: als hoofdafgevaardigde van de ACEC-fabriek (Ateliers de Constructions Électriques de Charleroi) in Herstal organiseert hij in december 1940 een staking voor loonsverhoging, kort voor hij wordt gearresteerd. De communistische activist Suzanne Grégoire leidt op 18 april 1941 een betoging tegen de tekorten in Luik. Overal in het land, van de Gentse textiel tot de mijnen in de Borinage, neemt het aantal stakingen toe. 

Een van de grootste acties van massaal verzet in West-Europa vindt plaats in België in mei 1941. Meer bepaald op 10 mei, om de Duitse invasie van een jaar eerder te herdenken: Julien Lahaut, de latere voorzitter van de Communistische Partij van België (CPB), slaagt erin om Cockerill, de grote staalfabriek in Seraing, stil te leggen. Al snel verspreidt de oproep zich en 100.000 arbeiders in de streek van Samber en Maas, tot in Noord-Frankrijk, gaan in de loop van die week in staking. Een grote massa komt in Seraing oog in oog te staan met de Duitse militaire politie, die klaar is om te schieten. De "staking van de 100.000" eindigt op 21 mei met succes: er arriveert een grote zending aardappelen voor de werkende bevolking.

In maart 1941 wordt op initiatief van de CPB het Onafhankelijkheidsfront (OF) en zijn gewapende partizanen gevormd. Het is de eerste Belgische verzetsbeweging, naast het Geheime Leger, dat vooral bestaat uit officieren die trouw blijven aan de Belgische regering in ballingschap in Londen. Het Geheime Leger wordt gedurende heel de bezetting beter bewapend, gefinancierd, geïnformeerd en gewaardeerd dan het Onafhankelijkheidsfront. 

1941: de clandestiene strijd wordt harder

Op 22 juni 1941 vallen de nazi's de Sovjet-Unie binnen: Operatie Barbarossa. 1.800 Belgische linkse militanten worden kort daarop gearresteerd en, zoals Lahaut, naar concentratiekampen gestuurd. De clandestiene strijd wordt moeilijker. Honderden verzetsstrijders en communisten duiken onder om te ontsnappen aan de nazipolitie en organiseren netwerken van onderduikadressen, dokters, mensen die identiteitspapieren en voedselbonnen maken. Verzetsgroepen worden opgericht in Zuid-Luxemburg, Ourthe-Amblève en Limburg. Collaborateurs worden uitgeschakeld, hun gebouwen vernietigd, hun vergaderingen gesaboteerd. 

Een bekend verhaal is dat van de vervalste Le Soir. Na de Duitse invasie van 1940 wordt de krant Le Soir geleid door collaborerende journalisten (men noemt die krant Le Soir volé). Voormalige journalisten (zoals de latere CPB-volksvertegenwoordiger Fernand Demany) en leden van het OF lanceren het idee om een valse Le Soir te verspreiden, om te herdenken dat 25 jaar eerder de Eerste Wereldoorlog een einde nam, op 11 november 1943. Deze nepkrant wordt op 50.000 exemplaren verspreid en krijgt een internationale reputatie door de humor waarmee de nazipropaganda tegen de vijand wordt gekeerd. 

Naast deze fantastische actie worden dagelijks duizenden clandestiene kranten in het geheim verspreid, vooral in fabrieken. Geldinzamelingen helpen de families van politieke gevangenen. Vluchtelingen worden verstopt, waaronder mensen die zich verzetten tegen de verplichte tewerkstelling in Duitsland en Sovjetvluchtelingen. Ivan Mokan, een krijgsgevangene die naar de Limburgse mijn in Zwartberg is gedeporteerd, kan ontsnappen. Hij sluit zich later aan bij het verzet in Le Pays Noir terwijl Evgueni Dotsenko een verzetsgroep van hun landgenoten-vluchtelingen in het achterland van Luik gaat leiden. 

Door deze dagelijkse, voorbeeldige en felle gevechten groeit de populariteit van de Belgische communisten in het hele land. Maar ook dankzij de Sovjetoverwinningen aan het Oostfront, die vertrouwen geven aan de volkeren van alle bezette landen, vooral tijdens de drie grote keerpunten van de oorlog: de slag om Moskou (1941), de nederlaag van de Duitse troepen voor Stalingrad (1942) en Koersk (1943).

Een breed antifascistisch front

Bij de verzetsstrijders nemen veel vrouwen leidinggevende taken op zich, zoals Lucienne Bouffioux, Yvonne Ledoux, Yvonne Paradis of Marcelle Leroy. Anderen, zoals Fanny Beznos-Jacquemotte en Buntea Crupnic-Smesman, hebben al voor de oorlog te maken met verbanning. Dat is ook het geval voor Ignace Lapiower en Andor Béreï. Het zijn Joden, Hongaren, Roemenen of Polen, maar ze aarzelen niet om zich in te zetten voor de onafhankelijkheid van België en de overwinning op het fascisme. De beste manier om het uitzonderlijke parcours van deze verzetsstrijders te ontdekken, is de recente heruitgave van Du rouge au tricolore, een boek van José Gotovitch, die gedurende twintig jaar driehonderd getuigen uit deze periode heeft geïnterviewd. 

In heel België heeft het verzet een groot succes gekend. Louis van Brussel en zijn Leuvense korps zijn ongetwijfeld een van de meest doeltreffende verzetsgroepen, door hun sabotageacties op de spoorwegen. Op 30 juli 1943 schakelen ze een hele Duitse compagnie uit door een trein op de lijn Leuven-Ottignies in Oud-Heverlee te doen ontsporen. Een generaal, twee kolonels, 20 officieren en 285 Duitse soldaten komen daarbij om het leven. Tussen 1942 en 1944 doodt het Vlaamse communistische verzet ook een vijftigtal fascisten van de VNV, de Vlaamse collaboratiebeweging van Staf De Clerq, die in Brabant terreur zaait. Er is ook heel veel te vertellen over de strijdbaarheid van de Antwerpse havenarbeiders, die sinds de jaren dertig van de vorige eeuw Italiaanse en Duitse politieke ballingen opvangen. René Dillen, voorzitter van de CPB in Antwerpen, is een van de eerste gevangenen van het verschrikkelijke Fort van Breendonk. Hij wordt later vergezeld door Jef Van Extergem, leider van de Vlaamse vleugel van de CPB. Geen van hen zal uit de kampen terugkeren. De Britten zullen bij de overname van de haven in oktober 1944 een beroep doen op de gewapende partizanen en de dokwerkers sparen kosten noch moeite om de bevoorrading van de haven veilig te stellen: "We losten de munitie terwijl de bommen op Antwerpen vielen", vertelt de communistische havenarbeider Frans Van den Branden. Het is dankzij het preventieve optreden van het verzet dat de nazi's tijdens hun terugtrekking de grootste aanlegplaats in Europa niet hebben gesaboteerd. In het Limburgse verzet gaan lokale spoorwegarbeiders en mijnwerkers door voor de best opgeleide krachten van het Onafhankelijkheidsfront. 

In het hele land bereiden de moedige acties van duizenden werkende mensen de nederlaag van de nazi-bezetter voor. Dit is heel wat anders dan het beeld dat sommigen graag uitdragen van een collaborerend Vlaanderen en een verzetsgezind Wallonië, ook al is het waar dat het verzet aan de Franstalige kant van het land sterker was. 

Dit is een heel ander beeld dan hetgeen sommige mensen graag overbrengen van een collaborerend Vlaanderen en een verzetsgezind Wallonië

1944: De bevrijding

Als de bevrijding in 1944 vorm begint te krijgen, voert het OF zijn acties op. Het vernietigt op 7 maart vijf luchtafweerkanonnen in Rebecq en op 1 april 65 Duitse vrachtwagens in Luik. Het dynamiteert elektriciteits- en telefooncentrales en jeeps. Duizenden wapens van FN Herstal worden gestolen. De Parijse opstand in augustus 1944 geeft het signaal: terwijl de Amerikanen van plan zijn de Franse hoofdstad te omzeilen om vóór de Sovjets Berlijn te bereiken, richten 100.000 Parijzenaars barricades op en gaan ze de strijd met de nazi's aan, waardoor de geallieerden en De Gaulle gedwongen worden de bruisende lichtstad zo snel mogelijk te bevrijden. De GI's komen op 2 september via Doornik in België aan. Damire De Schreyer (geboren in 1924) herinnert zich hun aankomst in Houdeing (La Louvière): "Mijn vader was degene die hen de stad inleidde. Hij was commandant van de Gewapende Partizanen in de regio. We plaatsten grote watertanks zodat de soldaten zich konden wassen." In Brussel is er in het Jubelpark een hevig gevecht tussen de Duitse troepen en het verzet nog voor de Engelse tanks arriveren. In Luik wordt de Belgische vlag door het OF op de Citadel gehesen, twee dagen vóór de komst van de Amerikanen. Overal in het land verjagen verzetsstrijders collaborateurs, verklikkers en al diegenen die zich dankzij de nazi's hebben verrijkt. Zoals in La Louvière, waar de Boël-fabrieken tijdens de oorlog op volle toeren draaien ten voordele van de aandeelhouders. In Charleroi gaan de ACEC-werknemers op zoek naar hun baas, Devillez, die verantwoordelijk is voor de arrestatie van Louis Neuray in 1940, om hem voor de rechter te brengen. Communistische verzetsstrijders zijn zeer nuttig voor de geallieerden om hun rugdekking te verzekeren en te voorkomen dat collaborateurs op de vlucht slaan, zodat zij alsnog verantwoording moeten afleggen voor hun daden. Helaas krijgen de meesten van hen in de maanden daarna amnestie en worden ze vrijgelaten. 

Einde van de oorlog: de strijd is nog niet gedaan

Als de Amerikanen eenmaal gepasseerd zijn, wordt het verzet heel snel buitenspel gezet. François Perin (die later Waals politicus en vervolgens liberaal zal worden) vertelt aan La Meuse hoe zijn groep zich haast om het Paleis van de Prins-Bisschoppen te bezetten voordat het communistische verzet arriveert: "Door het paleis in te nemen, brachten we hen in een psychologisch en politiek moeilijke positie." De regering die uit Londen is teruggekeerd, slaat al snel de politieke hoop die door de strijd tegen het nazisme is gewekt, aan diggelen. Veel verzetsstrijders vochten tegen de bezetter en het fascisme, maar ook voor een rechtvaardige samenleving, in handen van de werkende bevolking. Het feit dat het verzet na de bevrijding over wapens beschikt, baart de regering die uit de ballingschap terugkeerde en de verdedigers van het establishment grote zorgen. De verzetsstrijders krijgen daardoor te maken met een hatelijke mediacampagne tegen de gevaarlijke "avonturiers" die een terugkeer naar de status quo van voor de oorlog onmogelijk maken. We mogen vooral niet te ver te gaan met fundamentele hervormingen van de samenleving. 

Deze politieke spanning gaat naar een hoogtepunt als de regering op 25 november 1944 in de Wetstraat op verzetsstrijders laat schieten. Terwijl de oorlog nog lang niet voorbij is. Het Duitse offensief in december (tijdens de Slag om de Ardennen) laat later zien dat deze overhaaste ontwapening militair onzin is: de verzetsstrijders zijn gewapend en kennen het terrein, ze zouden zeer waardevol zijn geweest in deze pijnlijke strijd. In plaats van te vertrouwen op de krachten van het verzet, wil de regering vooral haar politiek doel realiseren: terugkeren naar de normale gang van zaken van voor de oorlog.

Nochtans kan het establishment de populariteit van het verzet en de strijdbaarheid van de arbeidersbeweging niet helemaal negeren. Daardoor zien we na de oorlog een historische vooruitgang: de sociale zekerheid (1944) en het stemrecht voor vrouwen (1948). De regering en de grote bazen worden daartoe onder druk van de bevolking verplicht, maar het is ook bedoeld om het verzet het gras voor de voeten weg te maaien en te voorkomen dat er nog grotere toegevingen, zoals grote economische nationalisaties, moeten volgen. 

De cruciale rol van de verzetsstrijders wordt wel erkend...maar al te vaak vergeten

De bijdrage van de verzetsstrijders aan de overwinning wordt algemeen erkend: "Alle militaire autoriteiten zullen toegeven dat de Belgische verzetsgroepen hen tijdens de dagen van de bevrijding veel meer hulp boden dan soortgelijke groepen in Frankrijk, zo schreven de Geallieerden. De Belgische groepen waren beter georganiseerd, beter voorbereid en daadkrachtiger in hun acties." Na de oorlog worden 35.000 gewapende partizanen en volksmilities erkend als gewapende verzetsstrijders. 2.200 communisten worden vermoord door de nazi's, 5.500 CPB-leden worden gedeporteerd. Het is een zware prijs die de verzetsstrijders, en vooral de Belgische communisten, hebben betaald voor de strijd voor de democratie, een offer dat niemand ooit mag uitwissen. 

Hoewel de rol van het verzet destijds werd erkend, wordt hij tegenwoordig bij officiële herdenkingen en plechtigheden helaas grotendeels genegeerd. Toch verdienen deze feiten meer bekendheid. Terwijl sommige politici of rechtse denkers vandaag communisten of de PVDA vergelijken met extreemrechts en het Vlaams Belang, zouden ze beter hulde brengen aan de opmerkelijke rol die de Belgische communisten (en die van overal in de wereld) speelden in de overwinning op het fascisme in 1945.