Poging tot staatsgreep in Brazilië: wie zit erachter?

Op zondag 8 januari overspoelen duizenden aanhangers van de extreemrechtse ex-president Jair Bolsonaro het Driemachtenplein. Daar bevinden zich het presidentieel paleis, het Hooggerechtshof en het Congres. De relschoppers, die de uitslag van de laatste verkiezingen verwerpen, zijn er niet in geslaagd de macht te grijpen. Maar nu verdere onrust wordt gevreesd in de komende dagen, stelt de vraag zich wie verantwoordelijk is voor de poging tot coup.

Sinds de herverkiezing van Lula heeft zijn concurrent Bolsonaro zich in stilzwijgen gehuld. Twee dagen voor de machtsoverdracht vertrok de extreemrechtse ex-president naar Florida, ongetwijfeld een manier om vervolging door de nieuwe progressieve regering te voorkomen. Maar zijn stilzwijgen baarde het winnende kamp zorgen. Ze vermoedden een voorbereiding om de nieuwe regering te destabiliseren. Op 8 januari kwam het ook zo ver toen duizenden bolsonaristen (sommigen kwamen van ver) de hoofdstad Brasilia binnenstormden. Dat deze operatie zo goed georganiseerd was, roept vragen op ...

"Wat in Brasilia gebeurt, is geen massabeweging en ook geen spontane beweging. Het wordt georganiseerd door bandieten die duidelijke belangen verdedigen: illegale mijnbouw, illegale landroof, liberalisering van wapendracht, milities en andere zaken die allemaal door Bolsonaro zijn goedgekeurd", zegt Gleisi Hoffmann, voorzitter van Lula's Arbeiderspartij (PT).

In januari 2021 bestormden aanhangers van de populistische ex-president Donald Trump in de Verenigde Staten Capitol Hill, de plaats waar het parlement is gevestigd. Hoe kwam deze slechte remake van de aanval op Capitol Hill tot stand? De Indiase marxistische journalist Vijay Prashad merkt op dat de twee mannen die verantwoordelijk zijn voor de openbare veiligheid in Brasilia dicht bij Bolsonaro staan: "Anderson Torres, secretaris van de openbare veiligheid van het federale district, was minister in de regering van Bolsonaro. Torres was tijdens de aanval op vakantie in Orlando. Ibaneis Rocha, gouverneur van het federale district, nam de middag vrij, een teken dat hij niet achter zijn bureau wilde zitten tijdens de bestorming. Voor hun medeplichtigheid aan de aanval werd Torres uit zijn functie ontheven en werd Rocha geschorst. De federale regering nam de beveiliging over en duizenden "fanatieke nazi's", zoals Lula ze noemde, werden gearresteerd."

Samenwerking met de ordehandhavers

Naast de twee bolsonaristen liggen ook de ordehandhavers onder vuur. In veel video's op sociale media is te zien hoe politieagenten de relschoppers helpen. Volgens Alexandre de Moraes, de rechter van het Hooggerechtshof die Rocha heeft geschorst, kon de aanval "alleen plaatsvinden met instemming, zo niet met daadwerkelijke deelname, van de veiligheids- en inlichtingendiensten".

Dit is niet verrassend voor Vijay Prashad, die uitlegt dat het land naast en tegenover de democratische regering van president Lula, "een bolsonarisme zonder Bolsonaro" zal ervaren: "De politieke partij met de grootste fractie in de Kamer van Afgevaardigden en de Senaat in Brazilië is de extreemrechtse Liberale Partij, die tijdens zijn presidentschap als politiek vehikel voor Bolsonaro heeft gediend. Het vergif van rechts blijft doorwerken, zowel in verkozen organen als op sociale media."

Erfenis van de dictatuur

Het is nog zorgwekkender dat de erfenis van de brutale dictatuur, die van 1964 tot 1985 over het land heerste, nooit is uitgeroeid. "Het leger is nooit gezuiverd van de elementen die ten grondslag lagen aan de dictatuur. Bolsonaro, destijds een ondergeschikte officier, is daar een trieste illustratie van. Het spreekt boekdelen dat hij tijdens zijn presidentschap, samen met de hele militaire hiërarchie, hulde bracht aan de verantwoordelijken van de dictatuur en aan de folteraar van (voormalig president) Dilma Rousseff", zegt historicus Pedro Da Nobrega in het Franse dagblad lʼHumanité. Kortom, het probleem wordt niet opgelost door een dictator af te zetten, maar door de instellingen op te schonen en te veranderen. Iets wat in Brazilië nooit gebeurd is ...

Maar hoe zit het met de krachten achter de couppoging? Trekt Bolsonaro alleen aan de touwtjes? Vijay Prashad denkt het niet: "De leuzen en bordjes van zij die Brasilia binnenvielen, gingen minder over Bolsonaro dan over de haat tegen Lula en tegenover het potentieel van zijn regering voor het volk. Het grootkapitaal - vooral de agro-industrie - is woedend over de hervormingen die Lula voorstelt.”

Het Italiaanse dagblad Il Manifesto onderstreept dat met de titel "Niets aan het lot overgelaten, dit is wie de aanval op Brasilia organiseerde": "De agro-industrie is een van de belangrijkste drijvende krachten van de staatsgreep. Het strategische doel van Bolsonaro en zijn ministers was "Passar a boiada", Portugees voor "de kudde passeren", d.w.z. de afschaffing van alle regelgeving die het milieu beschermt. Een regeringsprogramma stond landinvasies, branden en illegale ontbossing toe. De grote agro-industrie was dol op deze vorm van politiek en de verkiezing van Lula werd gezien als iets om te vermijden.”

Het grootkapitaal is niet ontwapend, links ook niet.

De felste tegenstand komt bovendien van de fazendeiros - de grootgrondbezitters - in de departementen Pará en Mato Grosso. Volgens het Italiaanse dagblad "is de electorale steun voor Bolsonaro het grootst in de regio's waar de anarchie het wijdst verspreid is, en uit deze regio's kwamen de meeste mensen die in Brasilia hebben gemarcheerd".

Naast deze grootgrondbezitters zagen ook zakenlieden hun hoop de grond ingeboord worden met de herverkiezing van Lula. Zij hadden gehoopt veel winst te kunnen maken met het plan van Bolsonaro om een honderdtal bedrijven te privatiseren, waaronder de oliegigant Petrobras. Maar Lula heeft dat plan direct afgeblazen en Petrobras en de post van de privatisering gered.

De machtige wapenlobby, begunstigd door Bolsonaro, is ook boos op Lula, die onder druk van het maatschappelijk middenveld een ontwapeningsbeleid heeft gestart. De meest radicale bolsonaristen zien dit beleid als "het aanmoedigen van criminaliteit door het voorkomen van zelfverdediging" ...

Ten slotte stelde de regering-Lula ook de arbeidshervorming die het grootkapitaal wenste opnieuw ter discussie. Die hervorming werd gekenmerkt door allerlei vormen van onzeker werk en een kleinere rol voor de vakbonden. De ondernemingen zagen er hun winsten mee stijgen, ten koste van de verarmde werkende klasse. Conclusie van Il Manifesto: "Vandaag staan de grote bedrijven, die de werkende klasse onder druk hebben gezet om op Bolsonaro te stemmen, in de frontlinie om zich te verzetten tegen de plannen van de nieuwe regering." Zelfs als dat een staatsgreep betekent ...

Steun van het volk voor de progressieve regering

Maar ondanks dit - gelukkig - mislukte machtsvertoon, neemt de steun van de bevolking voor de progressieve regering niet af. Integendeel. In het volle besef dat de bolsonaristen niet van plan zijn hun strijd op te geven, staan vakbonden, linkse partijen, mensenrechtenorganisaties, de inheemse beweging enz. klaar om het grootkapitaal en extreemrechts op straat terug te dringen.