Hoe politieke keuzes de droogte verergeren

Het voorjaar van 2020 was in ons land ongewoon warm en droog. Sommige mensen zullen daar blij mee zijn. Maar niet de boeren, die het risico lopen tot 50% van hun gewassen te verliezen.  Of de gezinnen die het gevaar lopen zonder drinkwater te vallen. Toch valt er in België het hele jaar door genoeg regen. Hoe leg je dat uit en vooral, welke oplossingen zijn er?

April en mei 2020 waren de droogste maanden sinds 1833. Dit jaar is goed op weg om het vierde achtereenvolgende droogtejaar te worden. In België, dat bekend staat om zijn grillig en regenachtig weer, zullen sommige mensen zich verbazen over de noodkreten bij hittepieken en droogteperioden. We zouden de hele tijd zon kunnen krijgen, we moeten niet meer naar Spanje! Het probleem is dat we helemaal niet klaar zijn om met deze situaties om te gaan.

De strijd om het water is al begonnen, de Vlaamse werkgeverslobby Voka wil zijn belangen beschermen.

De droogte is een ramp voor landbouw en veeteelt, die bijna volledig afhankelijk zijn van de neerslag. In een interview met de RTBF spreekt een boer bijvoorbeeld over verliezen tot 50% van de opbrengst van zijn maïsteelt. De droogte is ook nefast voor de natuur: waterrijke gebieden en kleine beekjes drogen uit, terwijl in bossen, heidevelden en vennen brand dreigt. 

Ook de drinkwaterbevoorrading kan bij langdurige droogte in het gedrang komen. De situatie in Vlaanderen is ernstig, het grondwaterpeil (de waterreserves in de bodem) is er al zeer laag na drie opeenvolgende jaren van droogte. In Wallonië is de situatie minder catastrofaal omdat de reserves groter zijn. Er wonen ook minder mensen en de behoeften van de industrie zijn er kleiner. Maar de situatie dreigt kritiek te worden, aangezien het waterverbruik in tijden van droogte toeneemt. 

In geval van droogte daalt het waterpeil van onze rivieren. Als in de bevaarbare waterlopen het waterpeil niet kan worden gehandhaafd, komt de scheepvaart in het gedrang. In 2018 was het waterpeil van de Rijn in Duitsland zo laag dat de scheepvaart er bijna volledig was stilgevallen. Bedrijven konden alleen over de weg worden bevoorraad. 

Meer droogte door klimaatverandering 

Uit onderzoek van het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI) blijkt dat het aantal uitzonderlijke droogtes tegen het einde van deze eeuw zal vervijfvoudigen. Nochtans valt er in ons land genoeg regen. Het probleem is dat we het regenwater niet kunnen vasthouden en doen infiltreren (in de bodem sijpelen), en dat we het veel te snel afvoeren. Daar zijn verschillende redenen voor.
Ons klimaat wordt steeds meer verstoord door de opwarming van de aarde. Er valt minder sneeuw in de winter. De regenperiodes in de winter daarentegen worden steeds langer, waardoor het risico op overstromingen toeneemt. In de zomer is het warmer, wat het risico op stortregens en onweersbuien, en dus ook op overstromingen, verhoogt. 

Door de hoge bevolkingsdichtheid en de hoge mate van bodemverharding (of betonnering) is ons land zeer kwetsbaar voor droogte. Onze bodem is bedekt met beton, asfalt en andere ondoordringbare materialen, vooral in Vlaanderen en de agglomeraties van Brussel, Luik en Charleroi. Dit maakt het moeilijk voor regenwater om in de bodem te dringen. Het wordt direct (en sneller) geloosd in de riolering of een waterloop. Ondanks de mooie woorden van onze regering, wordt de situatie steeds erger. In Wallonië bedraagt de bodemverharding al meer dan 10% van het grondgebied, en ze breidt nog steeds met meer dan 10 km2 per jaar uit. Dat is bijna 3 hectare (het equivalent van ongeveer 4 voetbalvelden) die elke dag met beton worden bedekt.

Historische veranderingen in onze waterwegen hebben onze omgeving ook kwetsbaarder gemaakt. Beken en rivieren die vroeger mooie meanders vormden en soms weiden overstroomden, werden omgevormd tot rechtlijnige kanalen om het water sneller naar de zee af te voeren. Fout: meanders en overstromingsgebieden laten een veel grotere infiltratie toe naar de grondwaterspiegel. 

Tenslotte gaat ook de kwaliteit van onze bodem er sterk op achteruit. Door de zware landbouwmachines wordt de bodem steeds dichter (de zogenaamde "bodemverdichting") en neemt hij minder water op. Het gebruik van pesticiden vernietigt ook de fauna (de dieren) in de bodem. Terwijl deze fauna de bodem helpt om water op te nemen.  

Het gevolg van dit alles is dat onze grondwaterspiegels opdrogen en de beschikbare waterreserves afnemen. Volgens de internationale normen situeert België zich ergens tussen “zeer weinig water beschikbaar” en “ernstig watertekort”. 

De strijd om het blauwe goud

De strijd om het water is al begonnen. De Vlaamse werkgeverslobby Voka wil zijn belangen beschermen. "Het is dan ook belangrijk dat de Vlaamse overheid en de provinciegouverneurs bedrijven ontzien in geval van watertekorten in de komende zomer en hen voldoende prioriteit geven bij een waterafschakelplan om hun watertoevoer te waarborgen", schrijft Voka in een nota op zijn website. De industrie is nochtans verantwoordelijk voor meer dan de helft van het waterverbruik in Vlaanderen, veel meer dan alle huishoudens samen. Ze heeft dus een grote verantwoordelijkheid om water te besparen en vooral om het grondwaterverbruik te beperken. 

Vlaams minister van Leefmilieu Zuhal Demir (N-VA) heeft al prijsverhogingen in tijden van droogte aangekondigd. “Er zijn verschillende ideeën rond flexibele tarieven”, zegt Carl Heyrman, directeur van AquaFlanders, de federatie van Vlaamse waterbedrijven. “We kunnen gaan naar watertarieven die hoger liggen in droge periodes, om spaarzaamheid aan te moedigen.”   Met de digitale watermeters die nu geïnstalleerd worden, wordt dat allemaal mogelijk. Maar geen woord over waterbesparing bij de bedrijven. Terwijl de grootverbruikers profiteren van lagere en degressieve tarieven (hoe meer grote bedrijven verbruiken, hoe minder ze betalen). Zo worden bedrijven natuurlijk niet aangespoord om waterbesparende maatregelen te nemen.

In een interview op het VRT-journaal van 29 mei gaf minister Demir toe dat het beleid gefaald heeft.

Ook op korte termijn moeten er dringend oplossingen gevonden worden. Wat als de droogte deze zomer aanhoudt en een echt watertekort dreigt? Wie krijgt nog water en wie niet? Dat wordt bepaald in een “afschakelplan”. De Vlaamse regering beloofde meer dan een jaar geleden om een “afschakelplan” te maken tegen deze zomer. Dat plan is er, in tegenstelling tot onze buurlanden, nog steeds niet.

In een interview op het VRT-journaal van 29 mei gaf minister Demir toe dat het beleid gefaald heeft en dat er veel te weinig tijd, energie en middelen gestoken zijn in de aanpak van de droogte. Op de vraag hoe zij de droogte zou aanpakken, antwoordde ze echter dat we “nu moeten beginnen met beleid op lange termijn” en dat ze “kennis ging bundelen”. Ze mikt op 20% minder verharding tegen … 2050. Als de journalist dan reageert dat dat nog lang is, reageert de minister met “we moeten werken aan een visie”. Terwijl we momenteel de grootste droogte van de laatste 100 jaar meemaken, komt de minister niet verder dan vage algemeenheden en intenties voor de lange termijn. Geen woord over de afgevoerde betonstop. Geen woord over het klimaat. Geen woord over de korte termijn. Geen woord over het afschakelplan.

De PVDA herhaalde dat zij gekant is tegen elke prijsverhoging voor de consument. Water is een basisbehoefte en een elementair mensenrecht. Voor dat recht mogen er geen financiële belemmeringen zijn. Ook in droge en warme periodes moet iedereen toegang hebben tot voldoende drinkbaar water.

Oplossingen voor de droogte bestaan...

Men kan niet beweren dat er te weinig regen valt in ons land. Als we te maken hebben met droogte, heeft dat vooral te maken met de manier waarop we met ons water omgaan. Daarvoor bestaan oplossingen. ​​

• Maak een einde aan verdere bodemverharding (betonstop). Sta niet meer toe dat de bodem waterdicht wordt gemaakt (bv. met beton), tenzij dit elders wordt gecompenseerd. 
• Bedrijven, grootwarenhuizen en commerciële centra moeten hun verharde oppervlakten tegen 2030 terug doordringbaar maken of het water opvangen en stockeren voor hergebruik of infiltratie in de grond.
• Meng regenwater niet met rioolwater. Regenwater moet indien mogelijk ter plaatse worden opgeslagen of geïnfiltreerd in de grond. Elke gemeente moet een plan opstellen voor haar regenwater..
• Maak de overstap naar de agro-ecologische en biologische landbouw. Door minder bestrijdingsmiddelen te gebruiken kunnen de dieren terugkeren naar de bodem, waardoor de bodem beter doorlaatbaar wordt en meer water kan vasthouden. 
• Bescherm alle natuurlijke waterrijke gebieden. Geef waar mogelijk meer ruimte aan onze rivieren en beken, zodat ze kunnen meanderen, soms overstromen en zodat het water in de grond kan sijpelen.
• Elk groot bedrijf moet een plan opstellen voor waterbesparing en maximaal hergebruik van water. Het plan moet ook onderzoeken welke activiteiten kunnen worden stilgelegd in geval van watertekort. 
• Toegang tot grondwaterreserves verlenen we prioritair aan overheidsbedrijven voor de productie van drinkwater, en pas daarna, volgens wat voorradig is, aan particuliere ondernemingen. 
• Strikte controle en belasting op waterwinning door particuliere bedrijven. Afschaffing van het degressieve tarief voor distributiewater voor grote bedrijven om hen aan te moedigen met mate water te verbruiken.
• In plaats van gezuiverd water uit afvalwaterzuiveringsinstallaties opnieuw in rivieren te lozen, het ter beschikking te stellen van boeren voor hergebruik of het in de bodem te infiltreren. 
• In de bouw wordt het grondwater weggepompt en vaak in de riolen en vervolgens in de rivieren geloosd. Het opgepompte water terug in de bodem laten sijpelen, moet de norm worden. Als dit niet mogelijk is, moet worden beoordeeld of het water op een andere manier kan worden hergebruikt. 
• Burgers, zelfstandigen en kleine en middelgrote ondernemingen helpen bij het hergebruik van regenwater. Bijvoorbeeld door burgers te voorzien van regentonnen tegen kostprijs of door de installatie van regenwatertanks te ondersteunen.

Beton, beton, beton

De vorige Vlaamse regering, onder leiding van de N-VA, annuleerde een plan dat bekend staat als "Betonstop". Aanvankelijk had dit plan de bedoeling om de toename van de "betonnering" in Vlaanderen te beperken tot 3 hectare per dag vanaf 2025. In 2040 zou de bodem niet meer gebetonneerd worden. Dit plan moest de uitbreiding van de steden stoppen en de groene ruimte vrijwaren, met name om water in de bodem te laten infiltreren.

De "reële kostprijs" drijft de prijs op

Tussen 2005 en 2017 is de gemiddelde waterfactuur in Vlaanderen meer dan verdubbeld (103%) en gestegen met 83% in Wallonië en 56% in Brussel. De Belgische regeringen volgen de recepten van de Europese Unie. Op grond van de kaderrichtlijn water moeten de lidstaten ervoor zorgen dat de prijs die de waterverbruikers (nu "klanten") betalen overeenkomt met de "reële kostprijs" van de productie en de behandeling van water. Daarom zijn de waterprijsstijgingen in de afgelopen jaren te wijten aan hogere belastingen voor sanering en zuivering. Terwijl de overheid deze kosten vroeger uit de belastinginkomsten betaalde.